ماسوله به عنوان شهر پايدارزيست محيطي

فرزانه سقلايي، عضو هيات علمي دانشگاه آزاد اسلامي واحد اسلامشهر

چکيده:

رشد فزاينده جمعيت جهان آثار اساسي واغلب فاجعه آميزي بر زيستگاههاي طبيعي كره زمين داشته است.  مصرف بي رويه انرژي ،تخريب جنگلها وانقراض گونه هاي گياهي وجانوري ازپيامدهاي آن مي باشد. نگراني درباره آينده محيط زيست کره زمين و منابع آن حقيقتي انکارناپذير است که امروز توجه جهانيان را به خود معطوف داشته است.

 بسياري بر اين باورند كه رشد بي رويه جمعيت ؛ منجربه شهر نشيني ودر نتيجه مصرف بيش از حد وغير مسئولانه انرژيهاي فسيلي شده است. فعاليتهاي انساني در کره زمين از يک سو به دليل  استفاده از منابع به شيوه کنوني فرصتها وامکانات نسلهاي آينده را به خطر انداخته واز سوي ديگرشهرهارا که جايگاه اصلي فعاليتهاي انساني اندو بزرگترين مصرف کننده منابع طبيعي نيز به شمار مي آيندرا مورد تهديد جدي قرار داده است.

در حال حاضرتوجه به توسعه پايدار از جمله مواردي است که بسياري از متخصصان بر آن توافق دارتد. بر طبق اين نظريه رسيدن به بالاترين درجه پايداري در شهرها امري حياتي مي باشد. اين طور به نظر مي رسد كه توسعه پايدار ومفاهيم آن به خوبي بااهداف ومقاصد معماري وشهرسازي نوين سازگار بوده ومي تواند به عنوان عاملي موثرجهت تحقق اهداف پايداري مطرح شود.البته پايداري شهري تنها مربوط به مقولات زيست محيطي نمي باشد بلکه رسيدن به پويايي اقنصادي محيط زيست قابل زندگي وبرابري اجتماعي از جمله موارد مهم ديگر در اين زمينه به شمار مي آيند. درکل توسعه شهري پايدار را مي توان به عنوان توسعه اي تعريف نمود که سلامت اجتماعي واکولوژيکي بلند مدت شهرها را بهبود بخشد.

در اين مقاله سعي بر آن است تا پس از مروري بر مبدا ومنشا مفهوم پايداري؛ تعريف آن وشناخت كاربردمفاهيم پايداري درشهرسازي؛ به بررسي و تحليل ما سوله  به عنوان نمونه اي از شهرهاي سنتي ايران پرداخته وبه اين نتيجه ناءل شويم که ماسوله شهر  پايدار محسوب مي شود؛ چراكه واجد كليه شاخصه هاي پايداري بوده وهمچنان پس از گذشت ساليان دراز توانسته است به مسائل محيطي خود پاسخ دهد. روش تحقيق در اين مقاله به دو صورت كتابخانه اي وميداني خواهد بود ودر نهايت با روش تطبيقي اصول شهر  پايدار وماسوله را بعنوان شهر سنتي ايران مقايسه خواهيم نمود و نتيجه خواهيم گرفت كه شهرهاي سنتي مي تواند به عنوان يك الگوي مناسب جهت طراحي شهري پايدار در ايران مطرح شوند.

  واژه هاي کليدي:  

 توسعه پايدار-معماري پايدار - شهر پايدار-شهر اکولوژيک شاخص هاي پايداري- ماسوله- معماري سنتي

1- توسعه پايدار

1-2-تعريف توسعه پايدار:

"واژه پايدارSustainable از ريشه کلمه لاتين Subtenir  گرفته شده است وبه معني بالاتر نگهداشتن ويا از پايه وزير بنا نگه داشتن است.هر جامعه بايستي از پايه توسط ساکنان حال اينده اش پشتيباني شود.برخي از مکانها در سايه ترکيبي معني دار از خصوصيات فيزيکي وفرهنگي ومعنوي مردم را به پشتيباني ومراقبت از اجتماع بر مي ا نگيزانند.اين مکانها در واقع همان مکانهايي هستند که پايداري در انها به بهترين وجه ممکن شکل گرفته است."

"پايداري به توانمندي جامعه-اکوسيستم ويا هر سيستم در حال فعاليت اطلاق مي شود که مي تواند تا آينده نامعلومي ادامه فعاليت داده بدون اينکه بر اثر فرسايش وتهي شده منابع کليدي به حکم اجبار سقوط کند."

"پايداري تحت عنوان عاملي براي تامين نيازهاي روز تعريف شده است.به گونه اي که توانمنديهاي نسلهاي آينده را در تامين احتياجات خود به خطر نيندازد. پايداري به معني انديشيدن درباره رفتار خودمان در گستره اي بالاتر است.مبني براينکه گزينه هاي ما اثرعميقي در آينده محيط کره زمين وسلامتي افراد داشته واثرات منفي را از زندگي ما دور کند.تعهد به حفظ ورعايت پايداري عبارت از تعهد به اجراي اقدامات خلاقانه ومسئولانه است."

2-  پايداري درمعماري وشهرسازي:

2-1- معماري پايدار

«پايداري بي هيچ واسطه اي همان مسيري است كه معماري بايستي در اينده نزديك به آن دسترسي پيداكند. اين نوع معماري بايد تداعي کننده احساس انسانها نسبت به طبيعت باشد. دلايل زيادي وجود دارد مبني بر اينكه ديدگاه بشر درجهت نحوة‌استفاده از منابع انرژي بايد تغيير كنند وبه همين دليل اجراي ساختمان با تفکر ومباني معماري سبز بسيار حائز اهميت است. ما بايستي كمي سبك تر بر روي زمين زندگي كنيم. زيرا عمق خاکبرداري وساير دخل وتصرفهايي كه در بستر طبيعي زمين براي ساخت وساز انجام مي دهيم- نه تنها با نيازمنديهاي ما در رابطه با فضاهاي يک ساختمان مرتبط است بلكه برارگانيسم کليه موجودات و گياهان محيط زيست نيزتا ثيرگذارمي باشد.معماري سبز در شش سال اخير موفقيت‌هايي قابل ملاحظه داشته است. اين موفقيت ها شامل اشاعه تكنيك هاي ساختاري جديد و فروش مصالح متناسب با تفکر معماري سبز است. به طور کلي معماري سبز بر مبناي چهار اصل استوار است،‌: 1- ازانرژي آب، باد وساير منابع طبيعي حفاظت كنيم 2- سلامت محيط زيستمان را تأمين كنيم 3- اقتصاد را در كشور رشد دهيم 4- كيفيت بالايي از زندگي براي شهروندان ارائه دهيم.»4

اصول معماري پايدار:

اصولي كه از ديدگاه Rosana Hart &Kelly بايد رعايت شود تا يك بنا به عنوان نمونه اي از يك معماري پايدار طبقه بندي شود عبارتست از: 

كوچك بينديشيد:Small Think) )

1- گرمايش ساختمان با آفتاب: Heat with the sun

2- راحتي و آسايش خود را حفظ كنيدKeep your cool

3- استفاده از انرژي هاي قابل بازيافت Use renewable Energy

4- ذخيره آبConserve forests

5-  استفاده از مصالح بوميUse Local Materials

6- استفاده از مصالح طبيعي Use Natural materials

7- حفظ جنگلهاي طبيعيSave our forests

8- استفاده از مصالح قابل بازيافت  Recycle Materials

 بادوام بسازيد-Build to last

غذايتان را توليد كنيد.Grow your food

غذايتان رانگهداري وذخيره کنيد- Store your food

2-2- شهرسازي پايدار:

پايدار بودن يک جامعه انساني به چه معناست؟ .پايداري يک معناي نسبي دارد. پايدار ماندن يعني به جلو رفتن –ادامه دادن. پايداري يك سمت و سو است نه يك مقصد. شهر پايدار شهري است كه حافظ و ارتقا دهنده رفاه اهالي چه در بلند مدت و چه در دوره متوسط مي باشد كه در ضمن بالاترين كيفيت زندگي از آن بدست مي آيد.پايداري ايجاب مي كند كه تصميم گيري يكپارچه در نتايج اقتصادي و اكولوژي و اجتماعي خوب به اجراء درآيد.

پايداري محيطي به معني حفظ سرمايه طبيعي است كه ايجاب مي كند ما انسانها در مصرف مواد تجديد شونده و در مصرف آب و منابع انرژي حد و اندازه را رعايت كرده و بيشتر از انچه كه سيستم هاي طبيعي مي توانند فراهم کنند مصرف نكنيم. بعلاوه به ياد داشته باشيم كه نسبت مصرف ما از منابع يكبار مصرف بيشتر از نسبتي نباشد كه منابع پايدار تجديد شونده نتوانند آن را جبران كنند بهترين مثال در اين مورد نفت و سوخت فسيلي است كه پس از اتمام شدن ديگر تجديد نمي شوند.

بالاخره پايداري محيطي نيز به معني رعايت اين اصل مهم است كه نسبت آلاينده هاي پراكنده در جو و در دامن طبيعت هرگز بيشتر از ظرفيت جذب شدن آن آلاينده ها در هوا و آب و خاك و بيشتر از توان تصفيه طبيعت نباشد. آخر آب اين مظهر مطهر و پاكي حيات چقدر مي تواند فصولات و پساب ها را تحمل كند؟

بعلاوه پايداري محيطي پي آمد خوبي است چون حفظ و دوام تنوع زيستي را دارد. بهداشت و هوا و آب كيفيت خاكها بايستي در همه وقت به ميزاني از استاندارد باشد تا حيات بشر و رفاه او ونيز زندگي حيواني و نباتي تنظيم گردد. پايداري نه يك روياست و نه چيزي است كه تغيير نكند. پايداري برعكس فرايندي خلاقه و داخلي و تعادل خواهي است كه تا روپود تصميم گيري ها را در همه مواد تشكيل مي دهد پايداري بستر روز مديريت شهر يا قصبه اي است كه در آن فعاليتها اكوسيستم شهري را به سمت تعادل سوق مي دهد و هم آنرا غيرمتعادل مي كند هر شهر طبق مديريت اطلاعاتي و اطلاعات جمع آوري شده از اين پروسه به عنوان يك واحد كل سازماني عمل كرده ونتايج فعاليت هاي معني دار آن علني مي شود. بااين فراينداست كه شهر و شهروندان دست به انتخابات آگاهانه مي زنند و تصميماتي كه عكس است درفرايند مديريت رشد كرده و در پايداري اخذ شود.از نوعي باشند كه هم منعكس كننده منافع سهامداران كنوني و هم منعكس كننده منافع نسل هاي آينده باشند.

پايداري معني نسبي دارد برچسب زدن يك شهر يا عرف استفاده از شهر) به عنوان اينكه شهر پايدار است و برچسب آن دگر كه شهر پايدار نيست كار درستي نيست . درتصوير زير مفهوم كلي پايداري نسبي نشان داده شده است شهر سرشار از همه منابع و انرژي طبيعي مثل انرژي و غذا و آب و غيره و دارند خروجي يا درويي هايي زياد مثل آلودگي حرارتي، فاضلاب، ضايعات گياهي و غيره نسبت به شهر هم اندازه آن پايداري كمتري دارد. هرچند كه دخل و خرج (ورودي ها و رودهاي آن) كمتر است.  كاربرد مفهوم پايداري بوجهي كه ذكر نموديم با شرايطي كه در آن مقوله پايداري معرفي شده مطابقت دارد. جهان ما در حال به اتمام رساندن منابع خود است و از جنبه داخل و ورودي معيني منابع سوخت و اب غذا مسئله ندارد و اتفاقي هم نيافته است ولي نفرت مردمان جوامع غني از الودگي ها افزون تر شده و لذاقويا مستدل مي سازد كه بايستي قصبات خود را به مفهوم ومشخص پايدار تر نماييم. ايجاد وضعيت بهتر در پايداري نسبي يك شهر ايجاب ميكند كه خصوصياتي را كه در الگوي وارده ها و خروجي ها اثر مي گذارند ارزيابي كنيم. احتمالا در اين راستا بايستي خاك و آب و انواع ساختمان ها و سيستم هاي حمل و نقل و سازمان قضايي را لحاظ كرد. سپس مي توان پتانسيل تغييرات را حين نقشه كشيدن محوطه و حيات در ساختمان ها مورد ارزيابي قرار داد.

تصوير1- دياگرام شهر پايدار

اصول شهرپايدار:

1- تصميمات امروز نبايستي آينده كودكان و نسل آينده و آنچه را كه در آينده برمي گزيند به خطر اندازند.همه ما مسئول اعمال فردي و گروهي خود مي باشيم.

2- منابع طبيعي بايستي عادلانه موثر مورد استفاده قرار گرفته و پايداري جامعه فداري پايداري جامعه ديگر نگردد.

3- استفاده از منابع تجديد شونده مورد تائيد و تشويق ما است و در ضمن استفاده از منابع غيرتجديد شونده بايستي به حداقل برسد. مصرف منابع تجديد شونده نبايستي بيشتر از ميزان توليد تجديدي آن شود.

4- برقراري هماري قوي و ارتباطات آزاد بين مردم و بخش اصناف و كليه سطوح دولتي مهم اند.

ما تنوع فرهنگي واقتصادي و محيطي را ارج مي نهيم.

5- هر جامعه بايستي زمينه بهداشتي و حياتي وبي خطري را براي تعامل انسان ها و تحصيلات و اشتغال و تفريحات سالم و سرگرمي ها و توسعه فرهنگي فراهم كند.

6- پايداري به توانمندي جامعه اكوسيستم و يا به هر سيستم درحال فعاليت كنوني اطلاق مي شود كه مي توانند تا آينده نامعلوم ادامه فعاليت داده بدون اينكه بر اثر فرسايش و تهي شدن منابع كليدي به حكم اجبار به سمت سقوط هدايت گردند.

3- ماسوله

3-1- موقعيت جغرافيايي ماسوله

شهرک ماسوله در غربي ترين قسمت گيلان قرار گرفته است.منطقه اي که ماسوله در ان واقع شده است منطقه اي کوهستاني است.مردم ماسوله مردمي کشاورز نبوده واغلب انها به تجارت ودامداري اشتغال دارند. ماسوله در دامنه کوهي با شيب زياد قرار گرفته است.علاوه بر شيب شمال-جنوبي دو شيار نيز شيب شرقي-غربي يه شهر داده اند. ارتفاع از بلندترين نقطه تا پايين تريم قسمت ان حدود 100 متر مي باشد. تعداد خانه ها در اين شهر حدود 700 خانه مي باشد .قدمت ان به تقريبا به قرن9 مي رسد.

3-2- اقليم ماسوله

 ماسوله بين دو شهر رشت وزنجان واقع شده است که شهر رشت داراي اقليم داراي اقليم معتدل ومرطوب وشهر زنجان داراي اقليم سرد مي باشد. بنابراين اقليم ماسوله تلفيقي از اين دو اقليم است. ماسوله زمستانهاي بسيار سرد وتابستانهاي معتدل دارد.در عين حال آفتاب تابستاني ان سوزنده است.

   

تصاوير2-3 ماسوله در فصل تابستان وزمستان

 

3-3- تاَثيرعوامل زيست محيطي-اقليمي  بر معماري وشهرسازي ماسوله:

از انجا که  اقليم ماسوله ترکيبي از دو اقليم معتدل ومرطوب و اقليم سرد مي باشد معماري بومي ان نيز تلفيقي از معماري بومي دردو اقليم معتدل ومرطوب مناطق شمال ايران ومعماري بومي اقليم سرد  مناطق شمال غربي ايران است.

1-3-1- مورفولوژي وبافت شهري:

درماسوله نيز مانند ساير شهرهايي که در منطقه اي کوهستاني واقع شده اند بافت شهري به صورت پله کاني ومطبق مي باشد .